Της Μαρίας Λεοντιάδη, Ιστορικού
- Ο αυτοκράτορας Κλαύδιος
Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κλαύδιος (Tiberius Claudius Drusus Nero Germanicus), υπήρξε μία από τις πιο παρεξηγημένες και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της ρωμαϊκής ιστορίας.
Για το χαρακτήρα του και τηνπροσωπικότητά του, όπως επίσης και για τις σωματικές του ιδιαιτερότητες, η αρχαία ιστοριογραφία έχει σταθεί με ιδιαίτερη προκατάληψη απέναντι στο Ρωμαίο αυτοκράτορα.
Ο Σενέκας (Lucius Annaeus Seneca) στο έργο του «Αποκολοκύνθωσις»[1] , έργο με σατυρικό χαρακτήρα, σατυρίζει τον αυτοκράτορα Κλαύδιο
μετά το θάνατό του. Σε αυτή την καυστική ιστορία, η οποία είναι άλλοτε έμμετρη και άλλοτε πεζή, γίνεται αφήγηση της αφίξεως του Κλαυδίου στον ουρανό˙ έπειτα από μία συζήτηση για το αν έπρεπε να γίνει Θεός, ο Αύγουστος αποφάσισε την απέλασή του από τον ουρανό εξαιτίας των εγκλημάτων του. Εν τέλει, ο Κλαύδιος οδηγείται από τον Ερμή στον Άδη όπου και καταδικάζεται να γίνει κλητήρας τον απελευθέρων του. Οι λεπτομέρειες της Αποκολοκύνθωσης ενδεχομένως αντικατοπτρίζουν την πικρία του φιλοσόφου για την εξορία του [2], η οποία του επιβλήθηκε από τον Κλαύδιο εξαιτίας της ανάμειξής του σε μία δίκη [3]. Επίπλέον, ο Σενέκας στην Αποκολοκύνθωση κατηγορεί τον Κλαύδιο για την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε Έλληνες, Γαλάτες, Ισπανούς και Βρετανούς 4.
Σε αντίθεση με το Σενέκα και άλλους λατίνους συγγραφείς, οι οποίοι έγραψαν για τον Κλαύδιο διαπνεόμενοι από εχθρικά αισθήματα εξαιτίας πολιτικών αντιπαραθέσεων, ο λατίνος ιστορικός και λόγιος, Σουητώνιος (Gaius Suetonius Tranquillus) δε φαίνεται να είχε προσωπικούς λόγους, οι οποίοι να δικαιολογούν τη στάση του εναντίον του αυτοκράτορα Κλαυδίου. Με έκπληξη λοιπόν συναντά ο αναγνώστης ποικίλους χαρακτηρισμούς και στοιχεία της προσωπικότητας του Κλαυδίου στο έργο του Σουητώνιου “De Vita Caesarum”, στα χωρία όπου σκιαγραφείται το πορτραίτο του αυτοκράτορα. Σε αυτά ο αυτοκράτορας φαίνεται να είναι αφενός σκληρός, αιμοβόρος, εκδικητικός, καχύποπτος και αφετέρου δειλός, αφηρημένος, απερίσκεπτος και αδιάφορος για τους λόγους και τις πράξεις του.
Στοιχεία για τη ζωή και το χαρακτήρα του Κλαυδίου μας παρέχει και το έργο του φιλομοναρχικού ιστορικού από τη Νίκαια της Βιθυνίας, Δίωνα Κάσσιου. Από το έργο του “Historiae Romanae” σώζονται 25 βιβλία, τα οποία αναφέρονται στην περίοδο από το 69 π.Χ έως το 47 μ.Χ . Όπως και στην περίπτωση του Σουητώνιου η αρνητική στάση του Δίωνα προς τον Κλαύδιο δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας, τουλάχιστον, φανερής αντιπαράθεσης.
Ωστόσο, δε φαίνεται να ισχύει το ίδιο και στην περίπτωση του φανατικού δημοκράτη Πόπλιου Κορνίλιου Τάκιτου. Στο έργο του “Annales”, γνωστοποιείται η θέση του συγγραφέα και τα φιλοδημοκρατικά του αισθήματα καθώς επίσης και η δυσαρέσκειά του για τον παραλογισμό της κληρονομικότητας της μοναρχίας μέσω της υιοθεσίας 5 .
Όσον αφορά τον Ιουδαίο ιστορικό Ιώσιπο δε μπορούμε να ισχυριστούμε πως είναι εντελώς απαλλαγμένος από προκατάληψη και μεροληψία για τον Κλαύδιο, εφόσον όντας ο ίδιος Ιουδαίος συμμερίζεται τον κατατρεγμό και την εκδίωξη των ομοεθνών του από τη Ρώμη που πιθανότατα συνέβη το 50 μ.Χ6 .
Παρόλο το χλευασμό που υπέστη ο Κλαύδιος από τους παραπάνω συγγραφείς γίνεται αντιληπτό από τα έργα τους πως ακολουθούσε μία συνετή εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Ωστόσο, μάλλον, βασική πρόφαση της εμπάθειας των συγχρόνων του ήταν οι σωματικές του ιδιαιτερότητες, οι οποίες στην πραγματικότητα δεν επισκίαζαν τις νοητικές του ικανότητες 7.
Στον αντίποδα της αρχαίας ιστοριογραφίας βρίσκεται η σύγχρονη ιστοριογραφια, η οποία έρχεται να αποκαταστήσει το όνομα του αυτοκράτορα Κλαυδίου. Οι νεώτεροι μελετητές διακρίνουν με σαφήνεια τα προβλήματα που προέκυπταν από τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, τα οποία πλέον αποδίδονται σε επιπλοκές κατά τη γέννησή του, από ενδεχόμενη ανικανότητα του αυτοκράτορα να διοικεί σωστά. Ιδιαίτερα, η γνώμη της νεώτερης ιστοριογραφίας για τον Κλαύδιο βαίνει προς το θετικότερον καθώς αναγνωρίζει τις ικανότητές του στην εξωτερική και εσωτερική πολιτική, σημειώνοντας ωστόσο το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν σε αυτούς τους τομείς οι απελεύθεροι και οι εκάστοτε σύζυγοι του αυτοκράτορα.
1. Ο Κλαύδιος ως προσωπικότητα
Α. Η προσωπική του ζωή.
Ο Τιβέριος Κλαύδιος Δρούσος Νέρωνας Γερμανικός ήταν υιός της Αντωνίας, η οποία ήταν με τη σειρά της κόρη του Μάρκου Αντώνιου και της Οκταβίας, αδερφής του Αυγούστου, και του Δρούσου (Claudius Drusus Nero), ο οποίος ήταν γιός της Λιβίας, συζύγου του Αυγούστου.
Ο Κλαύδιος, ανηψιός του Τιβέριου και θείος του Καλιγούλα, γεννήθηκε την 1η Αυγούστου του 10 π. Χ. στη σημερινή Λυόν (Lugdunum), ένα χρόνο πριν το θάνατο του πατέρα του˙ ο τελευταίος βρήκε άδοξο θάνατο κατά τη διάρκεια εκστρατείας του στην περιοχή του Ρήνου μετά από βαρύ τραυματισμό που υπέστη επειτα από πτώση από το άλογό του[8].
Σε πολύ νεαρή ηλικία έκανε δύο αρραβώνες, πρώτα με την Αιμιλία Λεπίδα, δισέγγονη του Αυγούστου, και έπειτα με τη Λιβία Μεδουλλίνα, οι οποίοι όμως δεν κατάληξαν σε γάμο. Αργότερα παντρεύτηκε την Πλαυτία Ουργουλανίλλα με την οποία απέκτησε ένα γιο, το Δρούσο, ο οποίος πέθανε όταν ήταν ακόμα παιδί. Στη συνέχεια παντρεύτηκε την Αίλια Παιτίνα με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Αντωνία. Και τις δύο αυτές συζύγους του τις χώρισε και προχώρησε σε τρίτο γάμο με τη Βαλερία Μεσσαλίνα, κόρη του Βαλέριου Μεσσάλα Βαρβάτου. Αυτός ο γάμος, του οποίου υποκινητής ήταν ο Καλιγούλας όταν ήταν αυτοκράτορας, έγινε όταν ο Κλαύδιος ήταν 48 ετών και η Μεσσαλίνα 14 ή 15. Αποτέλεσμα αυτού του γάμου ήταν δυό παιδιά, η Οκταβία και ο Βρεταννικός. Τελευταία σύζυγος του υπήρξε η Αγριππίνα η Νεότερη, αδερφή του Καλιγούλα και άρα ανηψιά του Κλαυδίου, με την οποία δεν απέκτησε παιδιά, αλλά όπως θα δουμε αργότερα υιοθέτησε το γιό της, Νέρωνα, από τον πρώτο της γάμο (Σουητ., 26.1-2, 27.1).
Στην όψη ο Κλαύδιος δεν υστερούσε σε μεγαλοπρέπεια. Σύμφωνα με την αφήγηση του Σουητώνιου (Σουητ. 30.1), διέθετε όχι μόνο επιβλητικό παράστημα αλλά και εξωτερικό κάλλος. Ήταν ψιλόλιγνος, όχι όμως αδύνατος, με όμορφο πρόσωπο, ωραία άσπρα μαλλιά και γεμάτο λαιμό. Ο βυζαντινός χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας στον 1ο λόγο του («Χρόνοι Βασιλείας Αυγούστου και Ενανθρωπήσεως Θεού») σημειώνει για τον Κλαύδιο τα εξής:
«…ἐβασίλευσε δὲ ὁ αὐτὸς Κλαύδιος Καῖσαρ ἔτη ιδ΄ καὶ μῆνας θ’. Ἧν δὲ κονδοειδής, εὔογκος, γλαυκόφθαλμος, μιξοπόλιος, λευκός, μάκροψις, γαληνότατος…»[9].
Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν παραλείπουν να κάνουν λόγο για τις σωματικές αδυναμίες και ιδιαιτερότητες του αυτοκράτορα [10]. Ο Σουητώνιος αναφέρεται στα αδύναμα γόνατά του,τα οποία του προκαλούσαν κινητικές δυσκολίες, στο ανάρμοστο γέλιο του και στις λεκτικές δυσκολίες του (ήταν τραυλός). Κατά το Δίωνα Κάσσιο, από τα νεανικά του χρόνια, ήταν επιρρεπής σε ασθένειες:
«… τὸ δὲ σῶμα νοσώδης, ὥστε καὶ τῇ κεφαλῇ καὶ ταῖς χερσὶν ὑποτρέμειν. Καὶ διὰ τοῦτο καὶ τῷ φωνήματι ἐσφάλεττο, καὶ οὐ πάντα ὅσα ἐς τὸ συνέδριον ἐσέφερεν αὐτὸς ἀνεγίγνωσκεν, ἀλλὰ τῷ ταμίᾳ…»[11]
Ήταν δηλαδή φιλάσθενος και παρουσίαζε κάποιου είδους αστάθεια στα χέρια και στο κεφάλι. Από το στόμα του εξείχαν πτύελοι και η ομιλία που έβγαινε από αυτό ήταν χοντροκομμένη και αλλόκοτη[12]. Ακόμα και ο ίδιος δεν αισθανόταν άνετα με την παρουσία του, σε τέτοιο βαθμό ώστε, όπως ο Σουητώνιος και ο Ιώσηπος αναφέρουν, να εμφανίζεται στο διαγωνισμό των μονομάχων καλυμμένος με μανδύα, καθώς επίσης και κατά την ανάληψη από τον ίδιο της toga virilis σε νεανική ηλικία είχε μεταφερθεί στο Καπιτώλιο κλεισμένος σε φορείο με παραπέτασμα[13].
Με σκοπό να επαναπροσδιοριστούν οι αδυναμίες του Κλαυδίου, η σύγχρονη επιστήμη επιχείρησε την προσέγγιση των πιθανών ασθενειών και αδυναμιών από τις οποίες ενδεχομένως έπασχε ο αυτοκράτορας. Οι προτεινόμενες αιτίες της αναπηρίας του κυμαίνονται από μια κληρονομική παραφροσύνη ή επιληψία έως μια ελαφριάς μορφής νευρική ασθένεια, όπως διατυπώθηκε από τον Scramuzza. Πιθανότατα και το γεγονός ότι η μητέρα του, Αντωνία, είχε χάσει κατά τη γέννα αρκετά παιδιά, ίσως αποτελεί ένδειξη ότι αντιμετώπιζε κάποια δυσκολία κατά την κύηση και γέννα. Μάλιστα, άλλες υπάρξουσες αναφορές για την Αντωνία, οι οποίες αναφέρονται ιδιαίτερα στην υγεία της, σημειώνουν πως ο Σκριβωνιανός Λάργος (271) της έδωσε μια ιατρική συνταγή για μια αλοιφή, η οποία θα εχρησιμοποιήτο από την ίδια για την αποτροπή ή τη θεραπεία μυικών πόνων και ακαμψίας των άκρων. Επιπλέον υπέφερε και από διαταραχή στην όραση όπως επίσης και απο ξηροστομία. Οι δύο αυτές τελευταίες καταστάσεις είναι, κανονικά, αποτελέσματα αδενικής ασθένειας ή επιβάρυνσης απο νεύρωση. Μια νευρωτική γυναίκα ή ταλαιπωρημένη από διαταραχές αδενικής λειτουργίας, θα ήταν πολύ περισσότερο πιθανό να αναπτύσσει επιπλοκές κατά τη γέννα. Το μεγάλο μέγεθος της κεφαλής του Κλαυδίου, που τόσο έντονα διακρίνεται στα πορτραίτα του ως ενήλικα, ίσως ήταν αποτέλεσμα ενός τραυματισμού κατά τη γέννησή του[14].
Σχετικά με τις προσωπικές του συνήθειες, ο Κλαύδιος συχνά οργάνωνε πλούσια συμπόσια, στα οποία συμμετείχε μεγάλος αριθμός συνδαιτυμόνων, μεταξύ των οποίων, και τα παιδιά του. Σε αυτά τα συμπόσια, ο Κλαύδιος ικανοποιούσε την ακατάπαυστη όρεξή του για φαγητό και ποτό [15]. Η όρεξη αυτή ήταν δυνατόν να οφειλόταν είτε σε αδενικά προβλήματα, που ενδεχομένως είχε ( ίσως τα είχε κληρονομήσει από τη μητέρα του), είτε ήταν αποτέλεσμα της πρώιμης κοινωνικής του απομόνωσης. Τη συνήθεια αυτή, ο Κλαύδιος την είχε υιοθετήσει από νεαρή ηλικία, ωστόσο φαίνεται πως δεν απαλλάχτηκε από αυτή ούτε και όταν έγινε αυτοκράτορας [16]. Αξιοσημείωτο επίσης ήταν το πάθος του αυτοκράτορα για τους πεσσους, πάθος το οποίο μοιραζόταν με άλλους ευγενείς [17] και για το οποίο μας πληροφορούν στα έργα τους ο Σουητώνιος και ο Σενέκας.
Παρόλα αυτά ασχολήθηκε με τις λόγιες σπουδές και έδειξε αμέριστο ενδιαφέρον για την επιστήμη της ιστορίας και σε αυτή του την ενασχόληση είχε οδηγό και συμπαραστάτη τη Λιβία. Παρά την προτροπή της να συγγράψει ένα έργο σχετικό με τον Εμφύλιο Πόλεμο, έχοντας ως αφετηρία το θάνατο του Ιουλίου Καίσαρα, ο Κλαύδιος τελικά αποφάσισε να ασχοληθεί με μία λιγότερο εριστική περίοδο. Στα έργα του συγκαταλέγονται 41 βιβλία, που καλύπτουν την περίοδο του Αυγούστου, τον οποίο θαύμαζε, μία αυτοβιογραφία του σε 8 βιβλία, De Vita Sua, την οποία ο Σουητώνιος θεωρεί περισσότερο ανούσια παρά άκομψη (Σουητ. , 41. 3), μία υπεράσπιση για τον Κικέρωνα απαντώντας στις κατηγορίες που του είχε προσάψει ο Ασίνιος Γάλλος, μία ιστορία των Ετρούσκων (20 βιβλία στα ελληνικά) και μία ιστορία των Καρχηδονίων σε 8 βιβλία, έργο επίσης γραμμένο στα ελληνικά [18]. Έτσι λοιπόν, ο Κλαύδιος συγκαταλέγεται στους πολυμαθέστατους άνδρες της εποχής του [19]. Προσωπική του επινόηση αποτελεί και η εισαγωγή τριών νέων γραμμάτων στο λατινικό αλφάβητο, για τα οποία είχε εκδώσει ένα βιβλίο όταν ήταν ακόμη ιδιώτης και των οποίων γενίκευσε τη χρήση όταν έγινε αυτοκράτορας (Σουητ. , 41. 3).
Εξαιτίας των προβλημάτων που αντιμετώπιζε στην υγεία του ο Κλαύδιος, ο Αύγουστος, αν και τον θεωρούσε έξυπνο, καθώς επίσης και ο Τιβέριος, δεν πίστευαν στις ικανότητές του ώστε να αναλάβει μία θέση στη διοίκηση με ιδιαίτερα σημαντικές ευθύνες [20]. Η πρώτη φορά που ο Κλαύδιος αναλαμβάνει κάποιο αξίωμα είναι εκείνο του οιωνοσκόπου ιερέα και του sodalis Augustalis [21], τα οποία του δόθηκαν από τον Αύγουστο[22]. Υπό τον Τιβέριο έλαβε τα υπατικά διακριτικά, χωρίς ωστόσο να του δωθεί κα ουσιαστική εξουσία (Σουητ.,5.1). Ήταν αρκετά διακεκριμμένος στην Ιππάδα τάξη, η οποία τον εξέλεξε δύο φορές πάτρωνά της (Σουητ.,6.1). Μόνο με την κατάληψη της εξουσίας από τον Καλιγούλα, ο Κλαύδιος απέκτησε ουσιαστική εξουσία. Το 37 μ.Χ. διετέλεσε συνύπατος του Καλιγούλα τη χρονική περίοδο από την 1η Ιουλίου έως τις 12 Σεπτεμβρίου:
«…οὕτω δὴ καὶ αὐτὸς ὑπάτευσε, τὸν Κλαύδιον τὸν θεῖον προσλαβών˙»[23]
Ύπατος διετέλεσε και στη συνέχεια κατά τα έτη 42, 43, 47 και 51 μ.Χ. . Αρκετές φορές προήδρευε σε δημόσια θεάματα εκπροσωπώντας τον αυτοκράτορα. Το 47 μ.Χ. ανέλαβε την τιμητεία, η οποία ήταν σε αδράνεια από το 22 π.Χ. , για 18 μήνες με συνάρχοντα τον Λεύκιο Βιτέλλιο [24].
Μετά τη δολοφονία του Καλιγούλα από τους πραιτοριανούς, η Σύγκλητος άρχισε να συζητά το θέμα της επαναφοράς της Respublica, χωρίς όμως να είναι ο κύριος ρυθμιστής της κατάστασης. Κατά τη διάρκεια της σύγχισης και της ασυδοσίας που επικράτησαν μετά τη δολοφονία του αυτοκράτορα, οι πραιτωριανοί βρήκαν τον Κλαύδιο κρυμμένο πίσω από ένα παραπέτασμα στο παλάτι [25]. Αν και η αρχική τους πρόθεση ήταν να τον σκοτώσουν, σύντομα συνειδητοποίησαν ότι σκοπός τους ήταν η διατήρηση της Ηγεμονίας, πράγμα το οποίο θα μπορούσε καλύτερα να εξυπηρετήσει ο Κλαύδιος [26]. Στις 25 Ιανουαρίου το 51μ.Χ., συνοδευόμενος από πραιτωριανή φρουρά [27] οδηγήθηκε ενώπιον της Συγκλήτου, η οποία τον αναγνώρισε ως αυτοκράτορα και του απένειμε τους τίτλους του Αυτοκράτορα, του Αυγούστου, του Pontifex Maximus καθώς και τη δικαστική εξουσία.
B. Ο περίγυρος του Κλαυδίου.
Από τα νεανικά του χρόνια ο Κλαύδιος υπήρξε η ντροπή και ο περίγελος της οικογένειάς του εξαιτίας των σωματικών του ιδιαιτεροτήτων και αδυναμιών. Η ίδια του η μητέρα, όπως αναφέρει ο Σουητώνιος, τον θεωρούσε «βδέλυγμα ανθρώπου, που η φύση δεν το τελειοποίησε και το άφησε ημιτελές» και όταν ήθελε να αναφερθεί σε κάποιον ανόητο, έλεγε πως ήταν πιο χαζός από το γιο της. Και η γνώμη της αδερφής του, Λιβίλλας, δεν ήταν καλύτερη˙ η τελευταία, όταν άκουσε ότι ο Κλαύδιος θα γινόταν κάποτε αυτοκράτορας, απευχήθηκε μεγαλόφωνα μια τόσο άδικη και ανάξια τύχη για το ρωμαϊκό λαό (Σουητ., 3.2). Η γιαγιά του, Λιβία, ήταν φανερά ένας τύπος ανθρώπου που την απωθούσαν τα φυσικά ελαττώματα. Περιφρονούσε και απέφευγε συστηματικά τον Κλαύδιο, του μιλούσε σπανίως, του έδινε σύντομες και κοφτές οδηγίες και πολλές φορές του έστελνε επικριτικά σημειώματα μέσω αγγελιοφόρων, ακόμα και όταν βρίσκονταν μέσα στο παλάτι. Όσον αφορά τη γνώμη του Αυγούστου, μπορούν να επισημανθούν δύο σημεία, που διακρίνονται από τις επιστολές του στη Λιβία. Από τη μία είναι εμφανές ότι φοβάται τη γελιοποίηση του οίκου του, την οποία θα μπορούσε να επιφέρει η άξεστη και άκομψη συμπεριφορά του Κλαύδίου. Από την άλλη ο Αύγουστος φαίνεται να διακρίνει την ευγένεια της ψυχής του Κλαυδίου και να θαυμάζει τη ρητορική του ικανότητα (Σουητ., 4.1-4). Λαμβάνοντας υπ’ όψην την υπεροχή των Ιουλιο- Κλαυδιανών, καθώς και την όμορφη εμφάνιση των περισσότερων από αυτούς, μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή η αντιπάθεια και η ντροπή που ένιωθαν για τον Κλαύδιο, ένα σαφώς λιγότερο προικισμένο γόνο μιας τέτοιας οικογένειας. Εξαιτίας αυτών, μπορεί να ερμηνευθεί η συχνή διάδοση, οτι ο Κλαύδιος υπέφερε από πυρετό, ως δικαιολογία που δινόταν για την απουσία του όταν οι περιστάσεις απαιτούσαν να είναι παρών[28].
Η ταπείνωση και η παραμέληση του από το ίδιο το στενό οικογενειακό του περιβάλλον, έκανε τον Κλαύδιο να επιζητήσει ανθρώπινη συντροφιά σε διαφορετικό περιβάλλον από εκείνο του παλατιού. Επιπλεόν, η άξεστη, κατά τον Αύγουστο, προφορά των λατινικών δεν ενοχλούσε αυτούς των οποίων η μητρική γλώσσα δεν ήταν τα λατινικά και έτσι, φίλος του Κλάυδίου στην αυλή του παλατιού ήταν ο Εβραίος φιλοξενούμενος Πρίγκιπας Αγρίππας και άλλοι, ίσως ελληνικής καταγωγής.
Οι σύγχρονοι στον Κλαύδιο ιστοριογράφοι θεωρούν πως ολόκληρη η διακυβέρνηση του αυτοκράτορα ήταν προϊόν επιρροής που ασκούσαν σ’αυτόν οι απελεύθεροί του και οι σύζυγοι που κάθε φορά είχε στο πλευρό του. Αναμφισβήτητα, ήταν γεγονός ότι ιδιαίτερα στα τελευταία χρόνια της ζωής του, στηριζόταν ακόμα περισσότερο στις συμβουλές τους[29] και όταν οι δυνάμεις του άρχισαν να τον εγκαταλείπουν φαινόταν περισσότερο σαν πίονι στα χέρια των φιλόδοξων απελευθέρων και γυναικών του[30]. Στην πραγματικότητα ωστόσο, ο ίδιος ήταν η αιτία πολλών κατορθωμάτων πολυ μεγαλύτερης σπουδαιότητας σε σχέση με τις δολοπλοκίες του παλατιού, στις οποίες δίνουν υπερβολικά μεγάλη σημασία ο Τάκιτος, ο Σουητώνιος και οι άλλοι ιστοριογράφοι της περιόδου. Μάλιστα ο τελευταίος θεωρεί πως ο Κλαύδιος συμπεριφέρθηκε περισσότερο ως υπηρέτης των συζύγων και των απελευθέρων του, σκορπίζοντας τις τιμές, τη διοίκηση των στρατευμάτων, τις χάρες και τις εκτελέσεις σύμφωνα με τις επιθυμίες του καθενός από αυτούς, χωρίς ο ίδιος να έχει προσωπική αντίληψη και γνώση (Σουητ., 29.1).
Παρόλα αυτά, ο περίγυρος του Κλαυδίου σίγουρα επηρέασε τη διαμόρφωση των γεγονότων. Ο βαθμός στον οποίο οι απελεύθεροι και οι γυναίκες του αυτοκράτορα επηρέαζαν την αυτοκρατορική πολιτική αμφισβητείται[31], αλλά είναι βέβαιο ότι είχαν στα χέρια τους μεγάλη εξουσία.
Από τους απελευθέρους του ο Κλαύδιος εκτιμούσε περισσότερο τον Νάρκισσο, τον ισχυρό αρχιγραμματέα του και τον Πάλλαντα, τον οικονομικό του σύμβουλο. Ο Νάρκισσος, με την επιρροή που είχε στον αυτοκράτορα κατόρθωσε να γίνει ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες του κράτους και ένας από τους πλουσιώτερους άνδρες που γνώρισε ποτέ η Ρώμη. Η περιουσία του ανερχόταν σε 400.000.000 σηστερτίους[32], ποσό τόσο μεγάλο ώστε ο ίδιος ο Κλαύδιος όταν παραπιονιόταν για την ένδεια του ταμείου του, πήρε την εύστοχη απάντηση ότι εάν γινόταν συνέταιρος των απελευθέρων του θα πλημμύριζε από χρήματα (Σουητ., 28. 1). Ο Πάλλας ήταν αρχικά δούλος της μητέρας του Κλαυδίου, Αντωνίας και μετά έγινε απελεύθερος του Κλαυδίου που του ανέθεσε, όταν έγινε αυτοκράτορας, τη διαχείριση των οικονομικών της αυτοκρατορίας.
Το μονοπώλιο των σημαντικότερων θέσεων από αυτοκρατορικούς απελεύθερους δεν ήταν μια καινοτομία με εισηγητή τον Κλαύδιο. Ωστόσο, η αύξηση του συγκεντρωτισμού οδήγησε αυτούς τους απελεύθερους να διαθέτουν περισσότερη εξουσία και να ασκούν επιρροή σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από το να ήταν στις ίδιες θέσεις επί Αυγούστου και Τιβερίου. Όλοι είχαν αναλάβει σημαντικές θέσεις και ήταν σύμβουλοι του Κλαυδίου, ο οποίος τους λάμβανε συχνά υπόψην του, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο ίδιος τους επέτρεπε να τον εξουσιάζουν. Οι αποφάσεις του και τα καταγεγραμμένα λόγια του φέρουν τη σφραγίδα της δικής του προσωπικότητας και ουσιαστικά το σύστημα που λειτουργούσε, το εξουσίαζε ο ίδιος. Σίγουρα βέβαια η νέα συγκεντρωτική γραφειοκρατία άφηνε περιθώρια για καταχρήσεις και η οργάνωσή της συνοδευόταν πιθανότατα από νεποτισμό, ευνοιοκρατία και δωροδοκίες[33]. Η εξουσία που διέθεταν οι απελεύθεροι του αυτοκράτορα δυσαρέστησε ιδιαίτερα τη ρωμαϊκή αριστοκρατία και η αξιοπρέπειά της προσβλήθηκε με την πρωτοβουλία του Κλαυδίου να στείλει το Νάρκισσο να καταστείλει μια αρχόμενη ανταρσία μεταξύ των λεγεώνων που συγκεντρώθηκαν για την εισβολή στη Βρεταννία. Όσο όμως προσβλητικοί και αν ήταν οι απελεύθεροι για τη ρωμαϊκή αριστοκρατία, προσέφεραν καλές υπηρεσίες στον αυτοκράτορα και το κράτος[34].
Δε θα μπορούσε ωστόσο να λεχθεί το ίδιο και για τις δύο τελευτάιες συζύγους του αυτοκράτορα, Μεσσαλίνα και Αγριππίνα. Η Μεσσαλίνα (25μ. Χ. – 48 μ.Χ.), ήταν μια γυναίκα αχαλίνωτη, ακόλαστη και σκληρή[35] και φαίνεται να εκμεταλλεύτηκε τους φόβους του Κλαυδίου για ενδεχόμενες συνομωσίες[36] για να προωθήσει τα δικά της συμφέροντα. Ο Κλαύδιος πρέπει να γνώριζε τον έκλυτο βίο της και τη σκανδαλώδη συμπεριφορά της μέσα το παλάτι, αν και οι αρχαίες πηγές υπονοόυν το αντίθετο. Προφανώς όμως ο αυτοκράτορας ανεχόταν τη συμπεριφορά της ακριβώς για τον ίδιο λόγο για τον οποίο την παντρεύτηκε εξαρχής, επειδή ανήκε στη γενιά των Ιουλίων[37]. Η Μεσσαλίνα με τη βοήθεια του Νάρκισσου σχεδίασε το θάνατο του Άππιου Σιλανού (Σουητ., 37.2), συντελώντας με αυτόν τον τρόπο στην αύξηση της έντασης ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τη σύγκλητο. Συνέπεια της νέας κατάστασης ήταν η δημιουργία ενός καθεστώτος τρομοκρατίας στα πλαίσια του οποίου εκτελέστηκε πλήθος συγκλητικών και ιππέων[38] κατόπην παροτρύνσεως της Μεσσαλίνας, κυρίως εξαιτίας του φθόνου, του θυμού και της απληστίας της. Ο Κλαύδιος ανέχτηκε τις απιστίες της συζύγου του μέχρι το 48 μ.Χ., όπου η Μεσσαλίνα, ξεπερνώντας τον ίδιο της τον εαυτό, έφτασε στο σημείο να νυμφευθεί τον εραστή της, Γάιο Σίλιο, μέσα στο παλάτι, ενώ ο Κλαύδιος βρισκόταν σε επίσκεψη στην Ώστια[39]. Ο Σίλιος, που είχε διοριστεί ύπατος, σχεδίαζε με τη Μεσσαλίνα να αντικαταστήσει τον Κλαύδιο και φαίνεται να είχε κερδίσει την υποστήριξη του Vigilae Prefectus και του επικεφαλής της αυτοκρατορικής σχολής μονομάχων[40]. Ο Νάρκισσος, που αρχικά ήταν σύμμαχος με τη Μεσσαλίνα, φρόντισε μαζί με άλλους απελεύθερους γραμματείς για το θάνατό της, αφού η ίδια επέμενε στα σχέδιά της παρά τις προειδοποιήσεις του. Τελικά ο Νάρκισσος έπεισε τον Κλαύδιο και ο τελευταίος έδωσε διαταγή να εκτελεστεί. Την ίδια τύχη συνάντησε και ο Σίλιος με πολυάριθμος φίλους και συνεργάτες του[41].
Μετά το θάνατο της Μεσσαλίνας ο Κλαύδίος αποφάσισε να παντρευτεί ξανά. Η διαδοχή αυτή στους γάμους του ενδεχομένως να είχε σχέση με τον οστρακισμό στον οποίο είχε υποβληθεί όταν ήταν ακόμα παιδί και να φανερώνει την ανάγκη του να θεωρείται φυσιολογικό μέλος της κοινωνίας. Προφανώς εξαιτίας αυτού του λόγου δε μπόρεσε να τηρήσει την υπόσχεση που είχε δώσει ενώπιον των πραιτορίανων, ότι δηλαδή εφόσον οι τρεις πρώτοι γάμοι του δεν πήγαν καλά, θα έμενε άγαμος και μάλιστα ο ίδιος θα δεχόταν να τον σκοτώσουν εάν δεν τηρούσε την υπόσχεσή του (Σουητ., 26.2). Για τον τέταρτο γάμο του, ο Κλαύδιος φαίνεται πως ακολούθησε τη συμβουλή του Πάλλαντα και του στενού του φίλου Λεύκιου Βιτέλλιου,οι οποίοι προωθούσαν τις αξιώσεις της Αγριππίνας, παίρνοντας αψήφιστα το γεγονός ότι σύμφωνα με το Ρωμαϊκό Δίκαιο ο γάμος αυτός θα ήταν αιμομεικτικός[42]. Αντίθετα, ο Νάρκισσος υποστήριξε την επιστροφή της Αίλιας Παιτίνας αν και δεν εισακούστηκε. Σε αντίθεση με αυτά που υποστηρίζουν οι αρχαίες πηγές[43], ο Κλαύδιος δε θα μπορούσε να ξεμυαλιστεί με τη γοητεία της Αγριππίνας [44]και μάλιστα ήταν γνώστης του χαρακτήρα της. Ο πρώτος της σύζυγος ήταν ο Γναίος Δομίτιος Αενόβαρβος, με τον οποίο απέκτησε ένα γιο, τον Λούσιο Δομίτιο, περισσότερο γνωστό ως Νέρωνα. Μετά το θάνατο του συζύγου της, αποφάσισε να παραμερίσει όλα τα εμπόδια, ώστε να γίνει η πανίσχυρη κυρία της αυτοκρατορίας. Με σκοπό να βγάλει από τη μέση τον αδερφό της, Καλιγούλα, σύναψε ερωτική σχέση με τον ευνοούμενό του, Λέπιδο. Ωστόσο, όταν ο Καλιγούλας έμαθε ότι σχεδιάζουν οι δυο τους συνωμοσία εναντίον του, ο Λέπιδος εκτελέστηκε και η Αγριππίνα εξορίστηκε στις Ποντικές νήσους.
Ο γάμος της με τον Κλαύδιο επισημοποιήθηκε στις αρχές του 48μ.Χ. και από τότε και στο εξής η ζωή στο παλάτι άλλαξε τελείως. Σε αντίθεση με τη Μεσσαλίνα, η Αγριππίνα (16μ.Χ.- 59μ.Χ.) δεν ήταν ούτε επιπόλαιη ούτε αχαλίνωτη στα πάθη της˙ εξωτερικά μάλιστα, ήταν υπόδειγμα ευπρέπειας και καλής συμπεριφοράς, χωρίς βέβαια αυτό να προϋποθέτει ότι ήταν και υπόδειγμα αρετής. Η Αγριππίνα ήταν μια υπερφιλόδοξη γυναίκα με αδάμαστη θέληση, που μοναδική της αγάπη ήταν η εξουσία και ο πλούτος. Αυτό όμως που έδειχνε προς τα έξω ήταν ευπρέπεια και τυπικότητα, συνηθίζοντας να παρεβρίσκεται δίπλα στο σύζυγό της κατά τη διάρκεια δημόσιων τελετών ντυμμένη μεγαλοπρεπώς[45] και να χαιρετίζεται με τον τίτλο Αυγούστα. Η υπέρμετρη φιλοδοξία της και ο αδίστακτος χαρακτήρας της οδήγησε σε νέο κύμμα τρομοκρατίας, ισχυρότερο από αυτό που είχε δημιουργήσει η Μεσσαλίνα. Η Αγριππίνα δε δίστασε να δηλητηριάσει το δεύτερό της σύζυγο, Κρίσπο Πασσιένο για την περιουσία του αν και γνώριζε ότι θα την άφηνε σε αυτή. Ως σύζυγος του αυτοκράτορα, η αποφασιστικότητά της να εξασφαλίσει τον εαυτό της και το γιο της, την οδήγησαν στο να καταστρέψει όλους όσους πίστευε πως την ανταγωνίζονταν και των οποίων τον πλούτο φθονούσε. Τα προσχήματα που χρησιμοποιούσε για να απομακρύνει από το περιβάλλον της όσους ένιωθε ότι την απειλούν, ήταν ψεύτικες κατηγορίες για χρήση μαγείας. Για την επίτευξη των σχεδίων της εξασφάλισε τη υποστήριξη του Πάλλαντα, του οποίου έγινε και ερωμένη, και του Σενέκα, τον οποίο ανακάλεσε από την εξορία που βρισκόταν στην Κορσική και επιστρέφοντας στη Ρώμη έγινε παιδαγωγός του Νέρωνα. Επιπλεόν διορίζει τον Αφράνιο Βούρρο, έναν άνθρωπο στον οποίο μπορούσε να βασιστεί, Praetorio Praefectus το 51μ.Χ. Οι καταγγελίες και οι δίκες για προδωσία άρχισαν να αναβιώνουν και οι φόνοι που τις ακολουθούσαν, οι οποίοι ήταν αποτέλεσμα του χαρακτήρα της Αγριππίνας και μερικών απελευθέρων του αυτοκράτορα, ήταν το μελανό σημείο της ηγεμονίας του Κλαυδίου[46].
Το 50 μ.Χ. η Αγριππίνα, επηρεάζοντας στο έπακρο την κρίση του Κλαυδίου, καταφέρνει να τον κάνει να υιοθετήσει επισήμως το Νέρωνα και να τον αναγνωρίσει ως διάδοχό του, σπρώχνωντας στο περιθώριο τον επίσημο διάδοχό του, Βρεταννικό. Ο Νέρωνας, αν και μόνο πέντε έτη μαγαλύτερος από το Βρεταννικό ορίστηκε προστάτης του τελευταίου. Η απόφαση αυτή του Κλαυδίου σίγουρα δεν πάρθηκε εξαιτίας της διαφοράς στην ηλικία του Νέρωνα και του Βρεταννικού αλλά μάλλον εξαιτίας του γεγονότος ότι ο Νέρωνας ανήκε στην οικογένεια των Ιουλίων[47]. Το 51μ.Χ., σε ηλικία μόλις 14 ετών, έφερε την toga virilis και σε ηλικία 20 ετών εκλέχθηκε ύπατος, του παραχωρήθηκε το ανθυπατικό imperium, ενώ ταυτόχρονα είχε και τον τίτλο του Princeps Iuventutis[48]. Το 53μ.Χ. έβγαλε τον πρώτο του λόγο ενώπιον της Συγκλήτου και την ίδια χρονιά παντρέυτηκε την Οκταβία, την κόρη του Κλαυδίου.
Το 54μ.Χ., παρόλο που η διαδοχή του Κλαυδίου από το Νέρωνα ήταν πλέον σίγουρη, η Αγριππίνα, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, σχεδίασε αριστοτεχνικά το θάνατο του συζύγου της. Ο λόγος για τον οποίο προχώρησε στη δολοφονία του ήταν επειδή φοβόταν μήπως ο Κλάυδιος άλλαζε τελευτάια στιγμή γνώμη έπειτα από τις πιέσεις του Νάρκισσου, να ορίσει διάδοχό του τον Βρεταννικό. Το ισχυρότερο ωστόσο κίνητρό της πήγαζε ακόμα μια φορά από το φιλόδοξο χαρακτήρα της˙ ο Κλάυδιος τότε ήταν 64 ετών και θα μπορούσε να ζήσει, σύμφωνα με το μέσο όρο ηλικίας άλλα δέκα ή δεκαπέντε χρόνια. Τότε όμως ο Νέρωνας θα ήταν ήδη αρκετά μεγάλος και η εμπειρία που θα είχε αποκομίσει από τα καθήκοντά του θα ήταν αρκετή, ώστε όταν θα έφθανε η ώρα να κυβερνήσει, δε θα χρειαζόταν τις συμβουλές της μητέρας του. Η Αγριππίνα όμως προτιμούσε να γίνει αυτοκράτορας σε μια ηλικία όπου θα μπορούσε η ίδια να τον καθοδηγεί και να τον επηρεάζει, πράγμα το οποίο θα μπορούσε να συμβεί αφού το 54 που πέθανε ο Κλάυδιος, ο Νέρωνας ήταν μόλις 17 ετών.
Λίγο πριν πεθάνει ο Κλαύδιος φάνηκε να μετανιώνει για το γάμο του με την Αγριππίνα, για την υιοθεσία του Νέρωνα καθώς και για τον τρόπο που φέρθηκε στον Βρεταννικό, αδικώντας τον με το να του στερήσει τον αυτοκρατορικό θρόνο[49]. Έπειτα συνέταξε τη διαθήκη του, την οποία επισφράγισαν όλοι οι άρχοντες, αλλά προτού προβεί σε άλλες ενέργειες, η Αγρππίνα τον σταμάτησε (Σουητ., 44.1). Η φήμη ότι η σύζυγός του δωροδόκησε μια διάσημη ειδικό στα δηλητήρια, την Λοκούστα, να δηλητηριάσει ένα πιάτο μανιτάρια, δεν πρέπει να ευσταθεί, ωστόσο η Αγριππίνα φαίνεται να ήταν υπεύθυνη για το θάνατο του Κλαυδίου, ο οποίος προκλήθηκε από δηλητηριασμένα μανιτάρια στις 13 Σεπτεμβρίου του 54μ.Χ.[50]
«… τῇ τρίτῃ καὶ δεκάτῃ τοῦ Ὀκτωβρίου, ζήσας ἑξήκοντα καὶ τρία ἔτη καὶ μῆνας δύο καὶ ἡμέρας τρεῖς καὶ δέκα, αὐταρχήσας δὲ ἔτη τρία καὶ δέκα καὶ μῆνας ὀκτὼ καὶ ἡμέρας εἴκοσι.» [Δίων, 60.34.2.]
2. Η πολιτική του Κλαυδίου
Α. Εσωτερική πολιτική- Πρώτα μέτρα- Μεταρρυθμίσεις.
Όταν ο Κλαύδιος ανέλαβε την εξουσία το 41μ.Χ., ήταν ζωτικής σημασίας, μέσω μίας σειράς ενεργειών, να διασφαλιστεί αφενός η σταθερότητα της θέσης του και αφετέρου να εξασφαλιστεί η εικόνα του ως αυτοκράτορα στη συνείδηση του λαού. Τις ενέργειες αυτές θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε πέραν από αναγκαίες, και ενέργειες «τυπικής» αντίδρασης, και υπό το πρίσμα μίας ευρύτερης σκοπιάς, κατά ένα μέρος ενστικτώδης. Αυτό σημαίνει πως η άμεση δράση του αυτοκράτορα, η μεθόδευση ενεργειών για τη σταθεροποίηση της θέσης του ήταν κοινός τόπος και τρόπος αντίδρασης των νέων αυτοκρατόρων. Όσον αφορά το ενστικτώδες αυτών των αντιδράσεων, δεν υποστηρίζουμε πως δε διέπονταν από λογική και προμελέτη, αλλά πως εν μέρει η επιβίωση του αυτοκράτορα αποτελεί μέρος του ενστίκτου όπως και γενικότερα η επιβίωση του ανθρώπου αποτελεί μέρος αυτού. Άλλωστε η διατήρηση του αυτοκράτορα στο θρόνο και η αναγκαιότητα της ορθής διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας είναι από μόνο του ένα δύσκολο εγχείρημα που εγκυμονεί κινδύνους, οι οποίοι ενεργοποιούν εν μέρει το ένστικτο.
Από τα πρώτα μέτρα που προώθησε ο Κλαύδιος ήταν όσα σχετίζονταν με τον προκάτοχό του, Καλιγούλα. Παραχώρησε πλήρη αμνηστεία σε όλους όσους είχαν αναλάβει ενεργό δράση στο σχεδιασμό της δολοφονίας του προκατόχου του, με εξαίρεση τον δράστη Χαιρέα, τον οποίο καταδίκασε σε θάνατο. Η παραδειγματική τιμωρία του δολοφόνου ήταν απαραίτητη για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης και την εδραίωση της τάξης. Επιπλέον ακύρωσε τις πράξεις του Καλιγούλα, επανέφερε από την εξορία τους εκδιωγμένους[50] και σταδιακά κατήργησε τους φόρους που είχαν επιβληθεί από τον ανηψιό του στο λαό. Αν και η μνήμη του Καλιγούλα δεν καταδικάστηκε ποτέ επισήμως, αφού ο Κλαύδιος δεν ενέκρινε την πρόταση της Συγκλήτου για damnatio memoriae, διέταξε την απομάκρυνση των αγαλμάτων του προκατόχου του από τους δημόσιους χώρους καθώς και την αναίρεση του ονόματός του από οποιοδήποτε υλικό γραφής[51]. Θέλοντας να δείξει ακόμα μια φορά το σεβασμό του προς τη Σύγκλητο, επανέφερε σε αυτή το δικαίωμα της διεξαγωγής τον εκλογών, ένα δικαίωμα που ο Καλιγούλας είχε μεταβιβάσει το 37μ.Χ. στο λαό[52]. Αφού σταθεροποίησε την εξουσία του στράφηκε σε πράξεις ευσέβειας προς την οικογένειά του˙ απέδωσε στη γιαγιά του, Λιβία θεϊκές τιμές, καθιέρωσε τον όρκο στο όνομα του Αυγούστου ως τον πιο ιερό, έχτισε μια μαρμάρινη αψίδα δίπλα στο θέατρο του Πομπήιου για τον Τιβέριο και τέλος, ακόμα και για τον Καλιγούλα, απαγόρευσε να εορτάζεται η επέτειος της δολοφονίας του (Σουητ. 11).
Στον τομέα της διοικητικής οργάνωσης ο Κλαύδιος, ήταν ο πρώτος που ανάπτυξε σε πολύ μεγάλυτερο βαθμό από τους προκατόχους του μια αυτοκρατορική κεντρική διοίκηση, η οποία αποτελούταν από διαφορετικά τμήματα, για το καθένα από τα οποία ήταν υπεύθυνος ένας απελεύθερος του αυτοκράτορα. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν επί μέρους «υπουργεία», τα οποία ήταν ανεξάρτητα από τη Σύγκλητο και την Ιππάδα τάξη, τα νήματα των οποίων κινούσε πλεόν μόνο ο αυτοκράτορας. Τα τμήματα αυτά καθόριζαν τις βασικές αρχές της διοίκησης, της δικαιοσύνης και της οικονομίας και ήταν υπεύθυνα για την αποστολή όλων των αυτοκρατορικών εγγράφων. Στο σπουδαιότερο τομέα της διοίκησης, αυτόν της οικονομίας και της περιουσίας του αυτοκράτορα, ο υπεύθυνος, που έφερε τον τίτλο a rationibus (ο επί των καθ’ όλου λόγων), ήταν ο Μ. Αντώνιος Πάλλας. Τη θέση του Γενικού Γραμματέως, ab epistulis (επί των επιστολών), κατείχε ο Νάρκισσος, ο οποίος μαζί με τον Πάλλαντα ήταν οι ισχυρότεροι και οι πλουσιώτεροι από τους υπόλοιπους απελευθέρους και στων οποίων τις νουθεσίες ήταν περισσότερο επιρρεπής ο Κλαύδιος. Επιπλεόν υπήρχε η υπηρεσία που ήταν υπεύθυνη για τις αιτήσεις με επικεφαλής τον Γάιο Ιούλιο Κάλλιστο, που είχε τον τίτλο a libellis (επί των βιβλιδίων)[53], το δικαστικό τμήμα, προϊστάμενος του οποίου ήταν ο a cognitionibus[54] καθώς και μικρότερης σημασίας τομείς . Δεν είναι ωστόσο η πρώτη φορά που συναντάμε απελεύθερους, ακόμα και δούλους, να κατέχουν τέτοιες θέσεις˙ επί Αυγούστου, Τιβερίου και Καλιγούλα υπήρχαν απελεύθεροι με αρμοδιότητα την λήψη των επιστολών και των αιτήσεων προς τον αυτοκράτορα αλλά και την επίβλεψη της αυτοκρατορικής περιουσίας. Η καινοτομία του Κλαυδίου είναι ότι ίδρυσε ξεχωριστά τμήματα, επανδρωμένα με προσωπικό που είχε διορίσει ο ίδιος, καθένα από τα οποία είχε τη δική του αρμοδιότητα, με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται η ύψιστη αποδοτικότητα της κρατικής αυτής μηχανής. Η ύπαρξη ωστόσο απελευθέρων σε τόσο μείζονος σημασίας θέσεις, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια της παλιάς συγκλητικής αριστοκρατίας ενώ σταδιακά αύξησε την ισχύ του αυτοκράτορα, που έχοντας τους έμπιστούς του στη διοικητική μηχανή που δημιούργησε, δεν είχε ανάγκη την εμπειρία της συγκλητικής αριστοκρατίας[55]. Άλλωστε, κατά την περίοδο των Ιουλιοκλαυδιανών αυτοκρατόρων, οι οποίοι έρχονταν διαρκώς σε σύγκρουση με την ελίτ της συγκλητικής και της ιππάδας τάξης, η ισχύς που δινόταν στους απελεύθερους ήταν συνειδητή ως αντιστάθμισμα της δύναμης των ισχυρών αυτών τάξεων[56].
Αν και ο Κλαύδιος αποδυνάμωσε μέσω της κεντρικής διοίκησης την ισχύ της Συγκλήτου, θέλησε ταυτόχρονα να συνεργαστεί με αυτή, ακολουθώντας τα βήματα του Αυγούστου. ‘Αλλωστε, οι ίδιες οι αρχαίες πηγές τον παρουσιάζουν να θέλει να αποτελεί μέλος αυτού του σώματος και να τρέφει αισθήματα σεβασμού απέναντι σε αυτό[57]. Έτσι, διατήρησε την κοινωνική θέση των συγκλητικών, αξιοποιώντας τη διάταξη του Αυγούστου για τις ειδικές θέσεις τους στην αρένα. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, επανέφερε στη Σύγκλητο το δικαίωμα διεξαγωγής των εκλογών καθώς και τις επαρχίες της Αχαΐας και της Μακεδονίας[58], τις οποίες ο Τιβέριος είχε μετατρέψει σε αυτοκρατορικές. Ακόμα και στον τομέα της νομισματικής πολιτικής του, ο Κλαύδιος έδειξε την επιθυμία να αναγνωρίσει τα δικαιώματα της Συγκλήτου. Ενώ, λοιπόν, ο Αύγουστος περιόρισε το μερίδιο της στο δικαίωμα έκδοσης χάλκινων νομισμάτων για την Ιταλία, την περίοδο της διακυβέρνησης του Κλαυδίου επανεμφανίζεται μεγάλη ποσότητα χάλκινων νομισμάτων που φέρουν τη συγκλητική σφραγίδα[59]. Ο πρωταρχικός σκοπός του αυτοκράτορα ήταν η αποδοτικότητα της διοικητικής του μηχανής και για αυτό το λόγο κατέστησε υποχρεωτική την παρακολούθηση των συνεδριάσεων της Συγκλήτου, κάθε απουσία από αυτές συνεπάγετο τιμωρία και μόνο ο ίδιος είχε το δικαίωμα να παραχωρεί άδεια στους συγκλητικούς να απουσιάζουν από τις συνεδριάσεις. Αν για την προσπάθεια του να αυξήσει την αποδοτικότητα και κατά συνέπεια το κύρος της Συγκλήτου, χρειάστηκε να πάρει κάποια σκληρά μέτρα, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις υπήρξε υποχωρητικός και πρόθυμος απέναντί της. Την υποβόσκουσα εχρότητα κάποιων συγκλητικών προσπάθησε να τη μετατρέψει σε κριτική με διδακτικό χαρακτήρα με σκοπό την ορθρότερη διακυβέρνηση του κράτους του. Επιπλέον, συγχώρεσε και παραχώρησε θέσεις και τιμές σε αυτούς που επιθυμούσαν την παλινόρθωση της Respublica ή που φιλοδοξούσαν να δουν τον εαυτό τους στον αυτοκρατορικό θρόνο. Στα τέκνα όσων συμμετείχαν στη συνωμοσία του Σκριβωνιανού απέδωσε ασυλία, απαλλαγή από τις πράξεις των πατεράδων τους καθώς και χρηματικά δώρα. Ο υιος, μάλιστα, του Σκριβωνιανού έγινε συγκλητικός μετά το θάνατο του πατέρα του[60]. Αναλαμβάνοντας ο Κλαύδιος την τιμητεία το 47μ.Χ. και για διάστημα μόλις 18 μηνών, του δώθηκε η ευκαιρία να επανεξετάσει εξονυχιστικά τη λίστα των μελών της Συγκλήτου με αποτέλεσμα να αποβάλλει κάποια μέλη και στη θέση τους να τοποθετήσει άνδρες με υπόληψη ακόμα και από την επαρχία. Χρησιμοποιώντας την τιμητική του εξουσία, άνοιξε τις πύλες της Συγκλήτου στους ιππείς και τους επαρχιώτες μέσω της ad lectio, δηλαδή κατευθείαν είσοδος στη Σύγκλητο, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν επιβάλλει κριτήρια. Με αυτό τον τρόπο σχεδίαζε να καταστήσει τη Συγκλητο άξια της υψηλής της θέσης και την οποία να απαρτίζουν τα καλύτερα μυαλά της αυτοκρατορίας, από όπου και αν αυτά κατάγονταν[61]. Η κατάληψη συγκλητικών αξιωμάτων από άλλα μέλη είχα σαν αποτέλεσμα την αναδιάρθρωση της συγκλητικής τάξης, την εξαφάνιση παλαιών συγκλητικών οικογενειών της Ιταλίας και τη δημιουργία μιας ανανεωμένης τάξης πατρικίων, εμποτισμένης με καινούριο αριστοκρατικό αίμα. Η περαιτέρω αφομίωση των κατοίκων των επαρχιών επιτεύχθηκε μετά από ομιλία του Κλαυδίου το 48μ.Χ., στην οποία υποστήριξε την αναγκαιότητα παραχώρησης του ius honorum στους ευγενείς των Τριών Γαλατιών (Λουγδουνησία, Ακουιτανία και Βελγική[62]). Μετά την ομιλία του, ο λόγος του χαράχθηκε σε μπρούτζινη πινακίδα και αναρτήθηκαν στη Λουγδουνησία (Λυόν)[63]. Ένας επιπλεόν λόγος που εξόργισε αυτή τη φορά τη Σύγκλητο, ήταν η απόφαση του Κλαυδίου να επιτρέψει την εισαγωγή στη συγκλητική τάξη στους γιους των απελευθέρων, όμως μόνο εάν προηγουμένως τους υιοθετούσε ένας Ρωμαίος ιππέας (Σουητ. 24.1). Η συγκλητική αριστοκρατία ης εποχής περιφρονούσε ακόμα και τους ισχυρότατους απελεύθερους του αυτοκράτορα και γενικά το στίγμα της μη ελεύθερης καταγωγής παράμενε ακόμα και έπειτα από γενεές[64]. Όλες οι αλλαγές, τις οποίες έκανε ο Κλαύδιος και που αφορούσαν τη Σύγκλητο, έγιναν αναμφισβήτητα για την καλύτερη απόδοση της διοικητικής μηχανής της αυτοκρατορίας και κατά ένα μέρος, υπεύθυνη για όσα έχασε, ήταν η ίδια η Συγκλητος και η αναποτελεσματικότητά της. Τα μέτρα ωστόσο του Κλαυδίου, όποιες και αν ήταν οι προθέσεις του, αυξησαν ακόμα περισσότερο την δυσκολία για φιλική συνεργασία μεταξύ του ηγεμόνα και της Σηγκλήτου.
Στον τομέα της οικονομίας δημιούργησε το λεγόμενο Fiscus Caesaris, ένα κεντρικό ταμείο που περιείχε το πλεόνασμα των εσόδων που προέρχονταν από τις επαρχίες και που προηγουμένως πήγαιναν στο κεντρικό θησαυροφυλάκιο που διαχειριζόταν η Σύγκλητος. Η προσωπική περιουσία του αυτοκράτορα βρισκόταν επίσης σε αυτό το αυτοκρατορικό ταμείο και τη διαχειριζόταν ο procurator a patrimonio, θέση που πιθανότατα δημιούργησε πρώτος ο Κλαύδιος. Επιπλεόν διόρισε έναν επίσημο procurator vicesimarum hereditatum με καθήκον να διαχειρίζεται το φόρο κληρονομιάς[65] και όσον αφορά το φόρο χειραφέτησης, φαίνεται πως μεταφέρθηκε στο αυτοκρατορικό ταμείο. Στο κεντρικό ταμείο του κράτους, aerarium Saturni, ο Κλαύδιος απέκτησε περισσότερες δικαιοδοσίες αφού είχε πλεόν το δικαίωμα να διορίζει ο ίδιος όσους το διαχειρίζονταν. Το 44μ.Χ ο αυτοκράτορας μεταβίβασε τον έλεγχο του θησαυροφυλακίου από τους πρώην υπάτους στους ιππείς[66].
Ένα από τα κυριώτερα ενδιαφέροντα του Κλαυδίου ήταν η ενασχόλησή του με τη δικαιοσύνη σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που οι σύγχρονοί του τον χλεύαζαν για τις ώρες που περνούσε καθημερινά στο δικαστήριο. Το ενδιαφέρον του αυτό προφανώς πήγαζε από την γενικότερη επιθυμία του για αμεροληψία, μια επιθυμία που τον οδήγησε να προβεί σε διορθώσεις του δικαστικού συστήματος, το οποίο πολλες φορές εξυπηρετούσε συγκεκριμένα συμφέροντα. Χάρη της αμεροληψίας αυτής τροποποιούσε μερικές φορές τους νόμους κάνοντάς τους σκληρότερους ή επιεικέστερους, ανάλογα με τη δική του αίσθηση περί δικαίου (Σουητ. 14.2). Ταυτοχρόνως, ο αυτοκράτορας αρχίζει να αποδίδει δικαιοσύνη, εκδικάζοντας ο ίδιος κάποιες εγκληματικές υποθέσεις, σε αντίθεση με τους προκατόχους του, οι οποίοι θα παρέπεμπαν τέτοιου είδους υποθέσεις στη Σύγκλητο. Επεξέτεινε τη δικαιοδοσία της ηθικής υποχρέωσης, που ανήκε στο κληρονομικό δίκαιο, του κληρονόμου να εκτελέσει την επιθυμία του διαθέτη, η οποία μπορούσε να αφορά μετεβίβαση ιδιοκτησίας ή εξόφληση κάποιου χρέους[67], και στους άρχοντες των επαρχιών και που προηγουμένως κατείχαν μόνο οι αξιωματούχοι της πόλης (Σουητ. 23.1). Κάποια από τα μέτρα που πήρε ο Κλαύδιος, εκτός από πρακτικά ήταν και ανθρωπιστικού χαρακτήρα, όπως παραδείγματος χάρην η απαγόρευση στους τοκογλύφους να δανείζουν χρήματα στα τέκνα ετοιμοθάνατων και στους κυρίους των δούλων να επαναθέτουν στην κυριότητά τους όσους είχαν εγκαταλείψει εξαιτίας κάποιας ασθένειας[68]. Ήταν άλλωστε πολλές οι περιπτώσεις που Ρωμαίοι εγκατέλειπαν τους άρρωστους δούλους τους στο νησάκι του Ασκληπιού[69], ώστε να αποφύγουν τη φροντίδα τους. Σε όσους από αυτούς τους δούλους κατάφερναν να αναρρώσουν, παραχωρούσε την ελευθερία τους ενώ όρισε να εκδιώκεται για φόνο οποιοσδήποτε προτιμούσε να σκοτώσει έναν άρρωστο ή εξαντλημένο σκλάβο, παρά να τον εγκαταλήψει (Σουητ. 25.2).
Τα δημόσια έργα που κατασκεύσε, αν και λίγα, ήταν μείζονος σημασίας. Αρχικά, ολοκλήρωσε την κατασκευή δύο υδραγωγείων στη Ρώμη που είχε ξεκινήσει ο Καλιγούλας και έπειτα κατασκεύασε έναν αγωγό εκροής της λίμνης Φουκίνης[70], ενισχύοντας ολόκληρη τη γεωργία της κεντρικής Ιταλίας, με την παραχώρηση αποξηραμένων εκτάσεων σε όσους ανέλαβαν τα έξοδα εκκένωσής της. Ωστόσο, το μεγαλύτερο έργο του θεωρείται το λιμάνι της Όστιας, ένα λιμάνι που χτίστηκε ημικυκλικά και περιελάμβανε δύο μόλους, ένα φάρο και σιταποθήκες. Η χρησιμότητα αυτού του έργου ήταν εξαιρετικά μεγάλη αφού εξασφάλισε την προσέγγιση πλοίων που μετέφεραν σιτηρά και το χειμώνα, λύνοντας έτσι το πρόβλημα ανεφοδιασμού της Ρώμης, που είχε προκληθεί από την αδιαφορία του Καλιγούλα. Το σχέδιό του για διαρκή αποθέματα σιτηρών είχε σαν αποτέλεσμα να ασφαλίσει τα πλοία και τα φορτία τους εξαιτίας του ρίσκου που έπαιρναν οι ιδιοκτήτες μεταφέροντας σιτηρά από την Αίγυπτο κατά τη διάρκεια του χειμώνα και να παραχωρήσει στους τελευταίους ειδικά προνόμια,όπως απαλλαγή από τις υποχρεώσεις της lex Papia Poppaea[71] ή παραχώρηση του διακαιώματος του ρωμαίου πολίτη (Σουητ. 18.2). Εκτός από τον ανεφοδιασμό της Ρώμης, κύριο μέλημα του Κλαυδίου ήταν και η ασφάλειά της. Έτσι, εγκατέστησε στην Όστια και στους Πουτεόλους από μία κοορτή για την καταπολέμηση των πυρκαγιών. Η μεγάλη του φροντίδα πάνω σε αυτό το ζήτημα φαίνεται από ένα περιστατικό, που περιγράφει στο έργο του ο Σουητώνιος, στο οποίο κατά τη διάρκεια μιας πυρκαγιάς στην Αιμιλιανή συνοικία, πέρασε δύο νύχτες στο Diribitorium[72] παροτρύνοντας τον κόσμο να βοηθήσει στην κατάσβεση και μοιράζοντας χρήματα ανάλογα με τη συμβολή του καθενός(Σουητ. 18.1).
Στη θρησκευτική πολιτική που ακολούθησε ο Κλαύδιος, υπήρξε κατά βάσην συντηριτικός. Προσπάθησε να αναβιώσει παλαιά ήθη και έθιμα αποκαθιστώντας την προγονική θρησκεία και αποβάλοντας ξένες εορτές, τις οποίες είχε εισαγάγει ο Καλιγούλας. Εκδίωξε τους αστρολόγους ενώ ταυτοχρόνως επανάφερε τους παλαιούς ρωμαίους προφήτες και επιπλεόν σκόπευε να μεταφέρει από την Αττική στη Ρώμη τα Ελευσίνια μυστήρια (Σουητ.25.6). Αποφάσισε την πλήρη καταστολή της θρησκείας των Δρυίδων εξαιτίας του ότι αφενός το σώμα αυτό ασκούσε, σύμφωνα με τις πηγές, έντονη πολιτική επιρροή και αφετέρου, η άσκηση αυτής της θρησκείας ήταν απάνθρωπη αφού οι ιερείς – μάγοι τελούσαν ανθρωποθυσίες για να μπορέσουν να διαβάσουν το μέλλον[73]. Στους Ιουδαίους συμπεριφέρθηκε με την επιείκεια που επικρατούσε και κατά τη διακυβέρνηση του Καλιγούλα, παραχωρώντας τους, σε ολόκληρη την έκταση της αυτοκρατορίας, το δικαίωμα της ανεξιθρησκείας και της εξαίρεσής τους από τη λατρεία του αυτοκράτορα[74]. Ωστόσο, όσον αφορά τους Ιουδαίους που κατοικούσαν στη Ρώμη, υπήρξε ιδιαίτερα αυστηρός. Το 41μ.Χ. ο Κλαύδιος τους στέρησε το δικαίωμα να οργανώνουν συγκεντρώσεις, πιθανόν για να τους εμποδίσει να προσηλυτίζουν, μια απαγόρευση που ίσως ήταν αποτέλεσμα αναταραχών που οι Ιουδαίοι είχαν προκαλέσει. Οι αναταραχές αυτές, που πιθανότατα προκλήθηκαν από την εμφάνιση του χριστιανισμού, κορυφώθηκαν το 49 ή το 50μ.χ. και τελικά οδήγησαν στην εκδίωξη των Ιουδαίων από τη Ρώμη (Σουητ. 25.5). Στη γνωστή επιστολή του προς τους Αλεξανδρινούς, αρνείται τη δημιουργία ναού για το πρόσωπό του δηλώνοντας πως δεν επιθυμούσε να φανεί προσβλητικός προς τους συγχρόνους του και πως μόνο οι θεοί είναι σε θέση να επιλέξουν νέους θεούς. Γίνεται έτσι εμφανής η απλότητα και η ευσέβειά του αν και ο ίδιος δεν αρνηθηκε την τοποθέτηση αγαλμάτων του και δε μπόρεσε να απαγορεύσει τη λατρεία του, ειδικότερα στους κατοίκους της Βρεταννίας, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα επιρρεπείς στις θεοποιήσεις των εκάστοτε κατακτητών τους[75]. Με σκοπό να προσδώσει αίγλη στον αυτοκρατορικό οίκο, γιόρτασε τους ludi saeculares[76] (=εκαντονταέτηρος εορτή), τα 800 χρόνια από κτίσεως Ρώμης, αν και είχαν εορταστεί 63 χρόνια πριν από τον Αύγουστο. Τέλος, κατά τη διακυβέρνηση του Κλαυδίου, ο Ρωμαϊκός λαός δεν στερήθηκε αγώνες και θεάματα˙ οργάνωνε πολύ συχνά ιπποδρομικούς αγώνες στο Βατικανό (πρόκειται για τον ιππόδρομο του Καλιγούλα), κυνηγητικούς αγώνες, μονομαχίες, αναπαραστάσεις αλώσεων πόλεων και ιδιαιτέρως αυτή της Βρετανίας, που υπήρξε η σημαντικότερη στρατιωτική επιτυχία του Κλαυδίου.
B. Εξωτερική πολιτική
(Η εκστρατεία στη Βρετανία -Πολιτική συνόρων)
Η μεγαλύτερη στρατιωτική επιτυχία του Κλαυδίου είναι η κατάκτηση του νότιου τμήματος της Βρετανίας το 43μ.Χ.[77], η οποία είχε αρχίσει να σχεδιάζεται επί Καλιγούλα. Οι λόγοι που οδήγησαν τον Κλαύδιο να πραγματοποιήσει τα σχέδια του προκατόχου του ήταν ποικίλλοι. Αρχικά επικαλέσθηκε ως πρόφαση εκκίνησης της εκστρατείας την εκπλήρωση μιας πολιτισμικής αποστολής: την καταστολή του δρυιδισμού στη Γαλατία, η οποία δε θα μπορούσε να επιτευχθεί, εαν η πηγή του, που βρισκόταν κατά πλάτος του Πορθμού της Μάγχης, παρέμενε ανεξέλεγκτη. Και πράγματι, η Γαλατία δε θα μπορούσε ποτέ να «λατινοποιηθεί» όσο η Βρετανία ήταν ανεξάρτητη˙ απείθαρχοι Γαλάτες αλλά και Ρωμαίοι λιποτάκτες, μπορούσαν να βρουν εκεί καταφύγιο. Επιπλέον, ο Κλαύδιος θέλησε να αποκαταστήσει το κύρος της Ρώμης, μετά από την αποτυχημένη διαβέρνηση του Καλιγούλα. Ωστόσο, το κυριότερο κίνητρό του ήταν η ανάγκη για μια στρατιωτική επιτυχία, η οποία θα του εξασφάλιζε την εκτίμηση στρατηγών και λεγεωνάριων. Η Πραιτωριανή φρουρά τον ανέβασε στο θρόνο, ο ρωμαϊκός όμως στρατός περίμενε να δει τον απόγονο του κατακτητή Δρούσου στο πεδίο της μάχης, να επεκτείνει την αυτοκρατορία και να αναβιώνει τη πολεμική παράδοση της Ρώμης. Αναμφίβολα, βέβαια, και τα οικονομικά κίνητρα[78] – η επιθυμία για την ασφάλεια των ρωμαίων εμπόρων και η εκμετάλλευση των μεγάλων πηγών μεταλλευμάτων, ξυλείας, κτηνοτροφίας και δουλεμπορίου της Βρετανίας – συνέβαλλαν στην απόφαση του Κλαυδίου να προχωρήσει στην εφαρμογή του σχεδίου του.
Το 42μ.Χ. είχαν γίνει όλες οι προετοιμασίες και για πρώτη φορά μετά τον Ιούλιο Καίσαρα το 55/54π.Χ., ο ρωμαϊκός στρατός ήταν έτοιμος να εισβάλει ξανά στη Βρετανία. Το 43μ.Χ. συναθροίστηκαν τέσσερις λεγεώνες[79] υπό τη στρατιωτική διοίκηση του Αΰλου Πλαύτιου[80], οι οποίες μαζί με τις βοηθητικές μονάδες, αποτελούσαν μια δύναμη 40.000 ανδρών. Η πρώτη καθοριστικής σημασίας μάχη δόθηκε στο Μedway σε μια συμπλοκή διάρκειας 2 περίπου ημερών ανάμεσα στα ρωμαϊκά στρατεύματα και στις δυνάμεις του Καράτακου. Η συμβολή του Βεσπασιανού, διοικητή της δεύτερης λεγεώνας, υπήρξε καθοριστική καθώς η παρουσία του στρατεύματός του συνέβαλε στη θετική έκβαση της μάχης για τους ρωμαίους, τρέποντας σε φυγή τον Καράτακο. Έπειτα, κατέφθασε στο νησί ο Κλαύδιος με πρόσθετες δυνάμεις και κατατρόπωσε τα εχθρικά στρατεύματα βόρεια του ποταμού Τάμεση. Κατέλαβε το Camulodunum (σημερινό Colchester), το οποίο κατέστησε πρωτεύουσα της Βρετανίας και δέχθηκε την υποταγή των γειτονικών βρετανικών φύλων. Με αυτόν τον τρόπο εξασφάλισε την ασφάλεια της πόλης και αναχώρησε για τη Ρώμη (το 44μ.Χ.), όπου εορτάστηκε ο θρίαμβός του αποδόθηκε στον ίδιο και τον υιό του το επώνυμο «Βρετανικός». Η νίκη στη Βρετανία επιστεύθηκε με την κατασκευή αναμνηστικής αψίδας, απεικόνιση της οποίας σώζεται σε οπισθότυπο νομίσματος του Κλαυδίου. Αναπαριστά πολυτελές κτίσμα που φέρει την επιγραφή DE BRITANN[81]. Ο Καράτακος, ωστόσο, προσπάθησε να συγκεντρώσει δυνάμεις με σκοπό να αντεπιτεθεί και να ανακτήσει τα χαμένα εδάφη. Σε αυτή του την προσπάθεια στάθηκαν εμπόδιο οι διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στα βρετανικά φύλα και οι οποίες αντίθετα διευκόλυναν το έργο των ρωμαϊων[82]. Ο Καράτακος, ένας φοβερός βρετανός οπλαρχηγός, αναγκάστηκε τελικά να παραδωθεί στον Κλαύδιο, ο οποίος του χάρισε τη ζωή επαινόντας την ανδρεία του.
Οι ιστορικές γνώσεις του Κλαυδίου, ωστόσο, του είχαν διδάξει ότι η Ρώμη μπορούσε να επεκταθεί, αλλά ήταν ικανή και να αφομιώσει τα ξένα στοιχεία. Γι΄ αυτό το λόγο ίδρυσε πολυάριθμες coloniae, ιδιαιτέρως στις αυτοκρατορικές επαρχίες, με σκοπό να τις «ρωμαιοποιήσει», επικρατώντας έτσι των συγκλητικών επαρχιών. Στη Μαυριτανία υπήρχαν τουλάχιστον πέντε τέτοιες αποικίες, αρκετές στις παραδουνάβιες περιοχές, το Camulodunum στη Βρετανία και δύο στη Γερμανία, η Colonia Agrippinensis και η Augusta Treverorum. Έχοντας στα σχέδιά του την αφομίωση των κατοίκων των επαρχιών, ο Κλαύδιος επεξέτεινε τα δικαιώματα του ρωμαίου πολίτη σε άτομα ή ομάδες ατόμων που είχαν το κοινωνικό επίπεδο να τα δεχθούν, χωρίς όμως να καταστεί σαφές ο βαθμός στον οποίο μπορούσε ο καθένας να χρησιμοποιήσει αυτά τα δικαιώματα. Αρκετοί από αυτούς έδειξαν ότι μπορούσαν να διαχειριστούν με έξυπνο τρόπο τα δικαιώματα που τους δόθηκαν καταλαμβάνοντας άλλοι θέσεις στην Πραιτωριανή φρουρά και άλλοι στο στρατό ως εκαντόνταρχοι. Η κατοχή της ρωμαϊκής υπηκοότητας έδινε στους επαρχιώτες κοινωνικά και οικονομικά πλεονεκτήματα, ακόμα και το δικαίωμα κατάληψης κάποιας θέσης στη Σύγκλητο. Στην προκειμένη όμως περίπτωση, αν και ο νόμος ήταν με το μέρος τους, οι προλήψεις που επικρατούσαν στους κόλπους της παλαιάς συγκλητικής αριστοκρατίας, ήταν το βασικό εμπόδιο. Ωστόσο, η ανάγκη για ανανέωση της Συγκλήτου ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Κλαύδιος, όπως έχει ήδη αναφερθεί, κατάφερε να πείσει τη συγκλητική αριστοκρατία να ανοίξει τις πύλες της στους ευγενείς των Τριών Γαλατιών[83]. Έτσι, η πολιτική του Κλαυδίου, εκτός από το ότι συνέβαλε στην αύξηση των εδαφών της ρωμαϊκης αυτοκρατορίας, συνετέλεσε και σε μια πρώτη προσπάθεια για ισότητα μεταξύ των επαρχιών και της Ιταλίας.
Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α
Στα 13 χρόνια της διακυβέρνησης του Κλαυδίου προωθήθηκε σημαντικά η εύρυθμη λειτουργία του κράτους, παρά τις αντιδράσεις των συγκλητικών, απέναντι στους οποίους στάθηκε ο αυτοκράτορας. Υποστήριξε το συμφέρον του λαού της Ρώμης και αυτή του η ενέργεια συνέβαλλε στο ότι έγινε ιδιαιτέρως αγαπητός σε βαθμό που η δημοτικότητά του άγγιξε αυτή του Αυγούστου. Ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας μετά τον Αύγουστο, που μετά το θάνατό του θεοποιήθηκε.
Παρά την αρνητική στάση της αρχαίας ιστοριογραφίας για το έργο και το χαρακτήρα του Κλαυδίου, η σύγχρονη ιστοριογραφία αποκατέστησε το όνομά του και θεωρείται πλέον ένας από τους σπουδαιότερους Ιουλιο-κλαυδιανούς αυτοκράτορες.
Από τις πολυάριθμες επιγραφές που έχουν σωθεί γίνεται αντιληπτή η συμπάθεια του λαού προς τον Κλαύδιο εξαιτίας της αμερόληπτης διακυβέρνησής του και της προσπάθειάς του να διοικήσει την αυτοκρατορία του με ανθρωπιστικό τρόπο. Φρόντιζε πάντα για την κάλυψη των πνευματικών και υλικών αναγκών του λαού του. Έτσι παρείχε, πέραν από τα απαραίτητα για τη διατήρηση της ζωής υλικά αγαθα, και αγαθά που οδηγούσαν στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου με τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων και άλλων πνευματικών εκδηλώσεων.
Ωστόσο η πρόνοια για τον λαό της αυτοκρατορίας δεν περιορίστηκε μόνο σε τέτοιου είδους παροχές. Εφάρμοσε κοινωνική πολιτική επιχειρώντας να εξισώσει τους Ρωμαίους με τους κατοίκους των επαρχιών πιστεύοντας ότι η συμμετοχή στα όργανα διοίκησης δεν θα έπρεπε να ήταν μονοπώλειο των παλαιών αριστοκρατικών οικογενειών της Ρώμης.
______________
[1] Το έργο είναι γνωστό και με τον τίτλο «Ύμνος στο θάνατο του Κλαυδίου».
[2] Λ. Μ Τρομάρας, Σουητώνιος «Η ζωή των Καισάρων:Κλαύδιος», τόμος 5, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 1993, σελ. 22
[3] Ο φιλόσοφος Σενέκας εξορίστηκε στην Κορσική το 41 μ.Χ., όπου και παρέμεινε για οκτώ χρόνια.
4 Alföldy Géza, Ιστορία της Ρωμαϊκής Κοινωνίας, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002, σελ. 187
5 Ο ίδιος ο Κλαύδιος είχε υιοθετήσει το Νέρωνα πράξη που, προς το τέλος της ζωής του, φάνηκε να μετανοιώνει.
6 Λ. Μ Τρομάρας, Σουητώνιος, υποσημ. 57, σελ. 75
7 Ernestine F. Leon, The imbecillitas of the Emperor Claudius, TAPhA 79, 1948, 79-86.
[8] Ernestine F. Leon, The imbecillitas, σελ. 79-86
[9] Ioannis Malalae, Chronographia, [Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae],Bonn. : Weber 1831, σελ. 23-496
[10] E.G. Suhr, A portrait of Claudius, Am. Jour. Arch. 59, 1955, 319-322. (Στη γλυπτική τα στοιχεία των φυσικών αδυναμιών του Κλαυδίου δεν αποδίδονται στα πορτραίτα του αυτοκράτορα, αλλά αγνοούνταιι εσκεμμένα από τους γλύπτες, οι οποίοι επιθυμούν να σμιλέψουν τα χαρακτηριστικά του, παρουσιάζοντάς τα ως ιδανικά).
[11] Δίων Κάσσιος, Hist. Rom., 60.2.4
[12] Cambridge Aancient History, τομ. Χ, 1963, σελ. 667
[13] Suhr, A portrait, 319-322
[14] Leon, The imbecillitas, 79-86.
[15] Σουητ. , De Vita Caesarum, 32. 1 / 33.1
[16] Leon, The imbecillitas, σελ. 79-86
[17] Η. Η Scullard, From the Gracchi to Nero, London 1959, σελ. 299
[18] Αυτόθι, σελ. 299
[19] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 667
[20] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 299
[21] Ίσως κάποιο είδος «εταιρείας» των λατρευτών του Αυγούστου.
[22] Edward T. Salmon, A History Of The Roman World: from 30 B.C to A.D 138,London 1968, σελ. 157
[23] Δίων, Hist. Rom., 59.6.5.
[24] Τρομάρας, Σουητώνιος, υποσημ. 29/ 31, σελ. 71-2
[25] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 667
[26] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 298
[27] Στους πραιτωριανούς ο Κλαύδιος έδωσε το ποσό των 15.οοο σηστερτίων στον καθένα, κάνοντάς τον τον πρώτο Καίσαρα που εξαγόρασε την πίστη των στρατιωτών με χρήμα (Σουητ., 10.4).
[28] Leon, The imbecillitas, σελ. 79-86
[29] Salmon, Roman World, σελ. 171.
[30] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 300.
[31] Ευτυχώς σώζονται επιγραφές και πάπυροι πάνω στους οποίους αναγράφονται αρκετές αυτοκρατορικές νομοθεσίες, οι οποίες φανερώνουν τον τρόπο σκέψης του Κλαυδίου, που όπως φαίνεται διέθετε διοικητικές ικανότητες.
[32] Alföldy, Ρωμ. Κοιν., σελ. 193.
[33] Salmon, Roman World, σελ. 167.
[34] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 313.
[35] Δίων, Hist. Rom., 60.18.1.
[36] Ο φόβος αυτός του Κλαυδίου οξύνθηκε με το ξέσπασμα μιας συγκλητικής συνωμοσίας το 42 μ.Χ . με επικεφαλής τον Σκριβωνιανό. Ακολούθησε μια δεύτερη συγκλητική συνωμοσία το 47 μ. Χ. και τέλος μια τρίτη συνωμοσία(;) το 48μ. Χ.
[37] Salmon, Roman World, σελ. 171.
[38] Σύμφωνα με τον Σουητώνιο (29.2) καταδικάστηκαν σε θάνατο 35 συγκλητικοί και περισσότεροι από 300 ιπππείς.
[39] Δίων, Hist. Rom., 60.31.3.
[40] Scullard, Gracchi to Nero, σελ.313.
[41] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 672.
[42] Salmon, Roman World, σελ. 172.
[43] Ο Σουητώνιος, στο κεφάλαιο 26.3, υποστηρίζει ότι ο Κλαύδιος μαγεύτηκε από τη γοητεία που ασκούσε πάνω του η Αγρππίνα και πως τα θέλγητρά της του ενέπνευσαν τον έρωτα. Και ο Δίων Κάσσιος (60.33.2) γράφει για την ομορφιά της Αγριππίνας, την οποία θαύμαζε και επαινούσε ο Κλαύδιος.
[44] Φαίνεται περισσότερο ισχυρό ως κίνητρο η άμεση συγγένεια της Αγριππίνας με τον οίκο των Ιουλίων, αφού η ίδια ήταν δισέγγονη του Αυγούστου.
[45] Δίων, Hist. Rom., 60.33.3.
[46] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 673.
[47] Salmon, Roman World, σελ. 172.
[48] Scullard, Gracchi to Nero, σελ.314.
[49] Δίων, Hist. Rom., 60.34.1
[50] Η επαναφορά των εξορίστων δεν έγινε με δική του διαταγή, παρά μόνο αφού πήρε πρώτα την έγκριση της Συγκλήτου (Σουητ. 12.1).
[51] Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ενέργεια του Κλαυδίου, της μη επιβολής της damnation memoriae στον Καλιγούλα, ήταν διπλό όφελος για τον αυτοκράτορα. Αφενός η μη καταδίκη της μνήμης του προκατόχου του, βάση νόμου, είχε επίδραση στο κύρος του Κλαυδίου (παρουσιάστηκε ως άνδρας με συνετό χαρακτήρα και υψηλό επίπεδο) και αφετέρου με την ελεύθερη αναφορά στο όνομα του Καλιγούλα πέτυχε την αναπόφευκτη σύγκριση της δικής του διακυβέρνησης με αυτή του προκατόχου του. Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να εξασφαλίσει λαϊκό έρεισμα, κάτι που ήταν βασικό για την εδραίωση της εξουσίας του. Η απόκτηση λαϊκής υποστήριξης προωθήθηκε και με τα υπόλοιπα μέτρα που έλαβε ο Κλαύδιος και που ήδη μερικά από αυτά αναφέρθηκαν.
[52] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 669.
[53] Δίων, Hist. Rom., 60.3.6.
[54] M. Rostovtzeff, Ρωμαϊκή Ιστορία, Αθήνα 1984, σελ. 258-259.
[55] Salmon, Roman World, σελ. 167-8.
[56] Alföldy, Ρωμ. Κοιν., σελ. 194.
[57] Δίων 6.1.3, 11.6, 12.5, Σουητώνιος, Τακ., Αnn., 27.7.
[58] Ωστόσο, το γεγονός ότι μετέτρεψε τις επαρχίες αυτές από αυτοκρατορικές σε συγκλητικές, δε σήμαινε ταυτόχρονα ότι δε θα επέμβαινε στη διοίκησή τους. Αντίθετα, σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, ο ίδιος ο αυτοκράτορας διόριζε τους διοικητές αυτών των επαρχιών, αποδυναμώνωντας επιπλέον την ισχύ και το κύρος της Συγκλήτου.
[59] C. H. V. Sutherland, Claudius and the Senatorial Mint, Jour.Rom. Stud., 31, 1941,70-2.
[60] D. Mc Alindon, Senatorial opposition to Claudius and Nero, AJPh, 77, 1956, 113-132.
[61] CAH, τομ. Χ, 1963, σελ. 691. Οι συντηρητικοί συγκλητικοί προσβλήθηκαν από τα σχέδια του Κλαυδίου να επιτρέψει την κατάληψη συγκλητικών αξιωμάτων από Γαλάτες αριστοκράτες και εναντιώθηκαν σε αυτά, χωρίς όμως κάποιο αποτέλεσμα.
[62] Πρόκειται για τις γαλατικές επαρχίες που υπάγονταν απευθείας στον αυτοκράτορα, μετά την αναδιοργάνωσή τους από τον Αύγουστο.
[63] N. Miller, The Claudian tablet and Tacitus: a reconsideration, RhM, 99, 1956, 304-315.
[64] Alföldy, Ρωμ. Κοιν., σελ. 201.
[65] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 303.
[68] Salmon, Roman World, σελ. 170.
[69] Ονομαζόταν έτσι διότι εκεί υπήρχε ένας ναός του Ασκληπιού, αλλά ονομαζόταν και insula Tiberina αφού βρισκόταν πάνω στον Τίβερη.
[70] Επιβλέπων του έργου αυτού υπήρξε ο απελεύθερος Νάρκισσος (Δίων, 60.33.1). Για την ολοκλήρωσή του χρειάστηκαν τριάντα χιλιάδες άνδρες, οι οποίοι εργάζονταν έντεκα συνεχόμενα χρόνια (Σουητ. 20.2).
[71] Νόμος που θεσπίτηκε από τον Αύγουστο και προωθούσε την ιδέα του γάμου και της τεκνογονίας. Με το νόμο αυτό προβλέπονταν ειδικά προνόμια για τους έγγαμους και τους πολύτεκνους ενώ αντίθετα προέβλεπαν οικονομικές επιβαρύνσεις ή άλλες αρνητικές ρυθμίσεις για τουα άγαμους και άτεκνους.
[72] Τεράστιο οικοδόμημα στο Πεδίον του Άρεως, όπου γινόταν η συγκέντρωση και καταμέτρηση των ψήφων.
[75] Salmon, Roman World, σελ. 165.
[76] Τακ., Ann., 11.11.
[77] Λανθασμένα ο Σουητώνιος (17.1) θεωρεί την εκστρατεία αυτή ασήμαντη, αφού ακόμα και οι σύγχρονοι στο Κλαύδιο συγγραφείς, τη θεωρούν λαμπρό κατόρθωμα, ισάξιο των μεγάλων επιτυχιών του Αυγούστου.
[78] Σύμφωνα με τον Αππιανό, τα οικονομικά οφέλη που προέκυψαν από την κατάκτηση του νότιου τμήματος της Βρετανίας, ήταν ελάχιστα.
[79] Πρόκειται για τις εξής: II Augusta, XIV Gemina, XX Valeria Vitrix (από το Ρήνο) και IX Hispana (από την Παννονία).
[80] Δίων, Hist. Rom., 60.19.1.
[81] R. A. G. Carson, Coins of the Roman Empire,London 1990, σελ. 12.
[82] Salmon, Roman World, σελ. 160.
[83] Scullard, Gracchi to Nero, σελ. 309.
Ἱστορία "ad fontes" 
Πρέπει να έχετε συνδεθεί για να σχολιάσετε.